Obywatel w zamysłach [1790] [anonimowy druk Grolla]

Berdyczów [wł. Warszawa] 1790. M. Gröll. 10x17,5 cm, str. 196, współczesna oprawa introligatorska, półskórek ze złoceniami na grzbiecie, sygnowany na wyklejce wlepką introligatorni MillaArte. Stan bardzo dobry (niewielkie zaplamienie na kilkunastu stronach, podpis własnościowy, pojedyncze drobne przybrudzenia).

Trzecia z kolei utajniona publikacja Michała Grölla, księgarza, nakładcy i drukarza warszawskiego. "W adresie wydawniczym na str. tytułowej drukarz informował, jakoby książka ukazała się "w Berdyczowie" w województwie kijowskim, a więc na samych krańcach południowo-wschodnich ziem Rzeczypospolitej. Sugerował zatem, że wyszła spod pras tamtejszej oficyny zakonnej karmelitów bosych, istniejącej od 1760 r. i biorącej czynny udział w rozwoju kultury oświeceniowej swego regionu. Było to jednak niemożliwe, ponieważ warsztat ten nie dysponował materiałem typograficznym zastosowanym do odbicia tekstu. Dysponował nim jedynie Groll. (...) W publikacji, której tytuł stosowny był raczej dla powieści, anonimowy i nierozpoznany dotąd autor poruszył problem historiozoficzny, zajął się bowiem przyczynami załamania się potęgi antycznego Rzymu. (...) Szło bowiem o skierowanie uwagi społeczeństwa polskiego na pilną konieczność reform ustrojowych, aby dzięki nim zabezpieczyć Rzeczpospolitą przed tymi wszystkimi zagrożeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi, które w odległej przeszłości zadecydowały o upadku Rzymu." [Piśmiennictwo - systemy kontroli - obiegi alternatywne, tom 2, wyd. Biblioteka Narodowa 1992, str. 25-26]